de overkant

Ik woon vlakbij het lexkesveer. Minimaal twee keer per week sta ik op de pont naar de overkant. De overkant is voor mij Wageningen. Een bestemming aan de overkant lijkt verder weg dan een bestemming die wat kilometers betreft vergelijkbaar is maar aan dezelfde kant van de rivier ligt. Dat heeft met de pont te maken. Je kunt het niet plannen. Je moet altijd 10 minuten extra inplannen om aan de overkant te komen als je ergens op tijd moet zijn. Je komt aanfietsen en de pont is net weg. Dan heb je die 10 minuten echt nodig. Of je komt aanfietsen en je kunt er direct op dan heb je ineens 10 minuten over. Dat de pont een van de pijlers van mijn leven in Randwijk zou worden had ik van te voren niet kunnen denken. Het komt maar zelden voor dat je geen gesprek hebt op de pont. Je zit allemaal in hetzelfde schuitje en dat nodigt uit tot een gesprek. Bovendien hebben we ook nog een hele leuke kaartjesknipster/ verhalenschrijfster/ kunstenares op de pont. Regelmatig deelt ze verhaaltjes uit op de pont. Het zijn altijd bijzondere verhaaltjes over personen, denkbeeldige dorpsgenoten. Of niet zo denkbeeldig, misschien samengesteld uit meerdere personen en ook aspecten van de schrijfster. Haar laatste verhaaltje ging over een bijzondere zoon. Een zoon waarvan de mensen in het dorp denken dat hij opzettelijk onaangepast is om maar niet te hoeven werken. Maar zijn moeder blijft achter haar zoon staan. Ze is onder de indruk van zijn plannen en ze verwondert zich. Er is meer in de wereld dan het gewone pad, zegt ze. Ze besluit voorlopig voor haar zoon te blijven zorgen. Ze wil graag horen wat hij te vertellen heeft. 

Als ik de kaartjesknipster vraag of dit verhaal ook maar een snippertje biografisch is, ontkent ze. "Ik was een makkelijk kind". Maar je moeder wil vast wel graag horen wat jij nog meer te vertellen hebt; antwoord ik. "Zeker zegt ze, maar daar ben ik ook benieuwd naar". Dat vind ik mooi om mee te nemen naar het nieuwe jaar. Ik ben benieuwd wat ik komend jaar te vertellen heb. 

De plant als bouwmeester

 Van een dierbare krijg ik een boek uit 1975, met als titel "De plant als bouwmeester".  Ondertitel: Geniale ideeën in de natuur, voorbeelden voor een leefbare wereld. Alleen al het voorwoord maakt het boek bijzonder.

"Begeleid uw tuin volgens het natuurlijke Louis le Roy principe. Laat groeien wat groeit en beperk het menselijk ingrijpen tot de allernoodzakelijkste handelingen-de natuur ordent immers zichzelf. We hoeven niet bang te zijn voor chaos. De mens mag alleen in het begin begeleiden, maar dan dient hij zich snel terug te trekken, Niet spitten niet sproeien en niet snoeien. Een enkel boom kappen als het te vol wordt, dat mag. Maar laat die boomstam alsjeblieft liggen. Onkruid wieden? Geen sprake van. Onkruid is ook natuur. Het beantwoordt alleen niet aan onze economische wetten van nut en rendement. De natuur houdt er haar eigen wetten op na. Ze streeft naar variatie, ze kent geen monocultuur."

Louis le Roy was een Nederlandse beeldend kunstenaar, schrijver, professor honoris causa en leraar tekenen. Hij noemde zichzelf ecotect. Hij is bekend van de ecokathedraal die hij bouwde in Mildam. Begin jaren "70 werd Le Roy een strook van 1 kilometer lang en 18 meter breed grond in de middenberm van Heerenveen ter beschikking gesteld. Le Roy mobiliseerde buurtbewoners om samen met hem aan de slag te gaan en ongecontroleerd te gaan zaaien en planten, stapelen en graven. De beplanting eenmaal ingezaaid of geplant moest zich vrij kunnen ontwikkelen. Er zou een ecologische strook moeten komen. een natuurlijke tong die als het ware de stad vanuit de landelijk omgeving zou binnendringen. Mens en natuur moesten hun vrije, creatieve energie inzetten en zo ontwikkelde zich een vruchtbare samenwerking tussen natuur en mens. Le Roy had voorgesteld gedurende dertig jaar deze strook samen met de bewoners te ontwikkelen. We zullen nooit weten wat het resultaat van deze 30 jarige samenwerking zou worden. De gemeente bevroor de participatie in het gebied. De strook is blijkbaar een bos geworden. Le Roy kreeg in de jaren daarop opdrachten in steden in Frankrijk en Duitsland. Al deze initiatieven strandden in een vrij vroeg stadium. Of de projecttijd van 30 jaar of de door Le Roy onvermijdelijk geachte publieksparticipatie leverde problemen op bij de autoriteiten. 

 

Toen ik (jaren geleden) bij mijn schoonmoeder op visite was, ze was net verhuisd naar Groningen en mijn noodzakelijke wandeling maakte stuitte ik per ongeluk op een van de projecten van Le Roy. Ik had weleens van de ecokathedraal gehoord maar verder wist ik niet veel van Le Roy. Ik was wel meteen weg van het wilde eiland waar ik doorheen wandelde. Modderige kruip door sluipdoor paadjes over heuvels. Veel hutten van kinderen en crosspaadjes. Alle tuinen van de aanliggende huizen liepen door in een stuk natuur waar wel af en toe een menselijke hand aan te pas komt. Maar een gebied wat vooral leeft. Later lees ik dat hem in 1970 in de Groningse wijk Leeuwenborgh een gebied van 6 hectare ter beschikking werd gesteld. Privè en publiek moest in elkaar overlopen. Er werd in eerste instantie massaal geparticipeerd. Mensen legden paden aan en breidden hun grondgebied uit naar gemeenschappelijk terrein. Er ontstonden gemeenschappelijke voorzieningen, boomhutten, speeltuinen, moestuinen, windmolen, bijenhouderij. Het gebied kwam tot leven en raakte begroeid. In 1983, 10 jaar na het van de grond komen van dit initiatief ontbond de gemeente de afspraken met Le Roy. Dit na veel protesten van omwonenden die bang waren voor de keldering van de waarde van hun vastgoed door al die "rotzooi". Er is een beheersgroep opgericht die moest zorg dragen voor een verder ontwikkeling van het gebied naar de inzichten van Le Roy. Dit was al tegen de principes van Le Roy die geen regels wilde opstellen en alles natuurlijk wilde laten ontstaan. "Planning betekent jezelf en anderen vastleggen en dat is strijdig met mijn ideeën".

Voor zover ik nu kan zien is het gebied in de Leeuwenborgh nog steeds een verademing vergeleken bij andere nieuwbouwprojecten. Met veel ruimte voor groen, voor mensen, voor kinderen om te spelen, dieren om te leven en gezamenlijke moestuinen. 

Het voorwoord bracht mij er toe de ideeën, die op dit moment weer actueel zijn, van Louis le Roy op te zoeken. 

Ik ben benieuwd naar het boek "De plant als bouwmeester". 

cannabis

 Tot nu toe speelde Cannabis geen rol in mijn plantenapotheek. Cannabis is al eeuwenlang voeding, medicijn, genotsmiddel en voor kleding gebruikt. Sommige medicinale aspecten zijn al in de verre oudheid beschreven. Ten tijde van Farao Ramses 111,  1194 tot 1160 voor Chr. was er al een Cannabis recept voor de behandeling van ogen. 

In het voorjaar 2022 heb ik geprobeerd Cannabis te zaaien. Tot twee keer toe zaad besteld. Niets opgekomen. Uiteindelijk kreeg ik een plant van een vriendin. Het is een CBD plant. Dat wil zeggen dat je er geen joint van kunt roken.  Als het oktober is en de plant er nog staat ga ik opzoeken wat ik er mee moet doen. De knoppen en de bladeren oogsten en drogen. De kleverige knoppen hebben het meeste CBD, de bladeren heb ik apart gedroogd, die kun je gebruiken voor thee. Ik ben een beetje huiverig om er zelf mee aan de slag te gaan en schrijf me in voor een workshop van de stichting Mediwheet in Tiel. Tijdens de workshop is er onbeperkt thee van de fanleaves van de Cannabisplant. Dan durf ik het wel te drinken. Cannabis is familie van de brandnetel, de planten hebben de zuiverende werking gemeen. Er zijn 8 plaatsen beschikbaar bij de workshop. Ik ben de enige die CBD olie wil maken. De andere deelnemers maken THC olie, de meeste vanwege medische klachten. THC olie is niet te koop. Om THC olie te kunnen maken moet je zelf 5 gram wheet meebrengen. De koffieshop is tegenover de workshop ruimte, dus het kan ter plaatse gehaald worden. Met een flesje CBD olie en aanwijzingen hoe ik het zelf kan maken de volgende keer ga ik naar huis. De CBD olie gebruik ik elke ochtend een tot twee druppels. Ik word er direct vrolijker van en hoop dat het ook helpt voor de ontstekingen in mijn gebit. 

Niet lang daarna wandel ik met een vriendin. Zij vertelt over het inzetten van Cannabis bij een oogziekte met goede resultaten. Haar vriendin brengt regelmatig een bezoek aan een koffieshop en bakt zelf cake met Cannabis voor een oogziekte. Bij controle in het ziekenhuis bleken haar ogen verbeterd te zijn. In een ortho-moleculair tijdschift lees ik over succesvolle behandelingen van glaucoom met Cannabis. In Amerika wordt dit al gebruikt sinds de jaren 70. De reden dat er bedenkingen zijn, zijn waarschijnlijk de bijwerkingen. Er moet een redelijk grote hoeveelheid THC Cannabis gebruikt worden om resultaten te behalen. Cannabisextract verlaagt de oogdruk en lijkt te helpen operaties te voorkomen. 

Ik heb ook een aantal zaden gekocht in Tiel voor het voorjaar. Drie zaden voor de CBD plant en twee voor de THC plant. Je mag legaal 5 planten in je tuin hebben. Ik ga nu onderzoeken hoe ik het beste zelf olie kan maken van de gedroogde toppen. Regelmatig CBD olie gebruiken in de winter dat blijf ik doen. Welke inhoudsstoffen ik binnenkrijg en wat ze in mijn lichaam doen, wil ik ook graag weten.

verhalen

In het NRC een artikel van Christiaan Weijts over verhalen vertellen. Op zijn rapport stond altijd maar 1 kruisje aan de linker/verkeerde kant. "Vertelt nooit iets in de kring". Nog steeds krijgt hij klamme handen bij het vooruitzicht voor de vuist weg te moeten praten. Daarom daagt hij zichzelf uit en gaat naar een verhalenmiddag in comedyclub Toomler. Degene die graag een waar gebeurd verhaal willen vertellen leveren een briefje in. Willekeurig worden briefjes getrokken. Het thema is "op school". 

Welk verhaal zou ik vertellen als ik in Toomler uitgekozen zou worden? In de schrijflessen die Christaan geeft doceert hij een manier om een goed verhaal te vertellen. Vouw een blanco briefkaart in de lengte in vijven. Schrijf bovenaan je beginzin, onderaan je slotzin. Ertussen komen drie steekwoorden voor je sleutelscènes: twee omslagpunten en daartussen de escalatie.

Beginzin: Als ik me niet zo had verveeld op school was het niet gebeurd.

Slotzin: Elke keer als ik het voor me zie schiet ik weer in de lach.

Steekwoorden: papierbak, potlood, schoorsteen

Omslagpunt: te hard getrokken

Escalatie: roet 

Omslagpunt: straf

"Als ik me niet zo had verveeld op school was het nooit gebeurd. Ik denk dat het in de vijfde klas was (nu groep 7). Sinds een aantal jaren was er centrale verwarming in de school. De schoorstenen van de oude kachels waren nog aanwezig, volgepropt met papier en omdat de kachel weg was stond er een prullenbak onder. Een prullenbak betekende in die tijd een papierbak. We mochten alleen opstaan zonder vragen als we ons potlood moesten slijpen. Mijn potlood moest heel vaak geslepen. Tijdens het slijpen keek ik naar boven. Omdat ik altijd overal aan moest zitten trok ik voorzichtig aan een stukje papier. Er kwam wat roet naar beneden, dat ritselde heel spannend in de papierbak. Tijdens het herhaalde slijpen trok ik steeds iets harder. Ik raakte geoefend in papiertrekken met roet geritsel. Het was spannend en mijn vriendin en ik moesten er heel erg om lachen, maar de meester raakte niet gealarmeerd. Tot mijn vriendin het ook een keer wilde proberen. We mochten nooit tegelijk naar de papierbak. Ik was geweest en had beheerst getrokken. Hoewel het geritsel wat harder was geweest dan anders en ik wel geschrokken naar de meester keek, reageerde deze niet. Mijn vriendin was aan de beurt. Ze slijpt eerst haar potlood. Dan trekt ze aan het papier. Of het roet heel los zat of dat ze te hard heeft getrokken weet ik niet. Er kwam veel roet, teveel. Het maakt veel lawaai. Ze schrok zo dat ze snel haar hoofd boog over de papierbak om weer net te doen of ze haar potlood sliep. Toen kwam er een vloedgolf roet naar beneden op het hoofd van mijn vriendin. Ze probeerde nog het roet uit haar haar te wrijven. Dat was tamelijk hopeloos, omdat het roet bleef komen. Wat haar of onze straf was weet ik niet meer. Elke keer als ik aan dit voorval denk, schiet ik weer in de lach". 

Plantenwijsheid

 Hoe zou de natuur dat doen? Moeten we ons dat niet vaker afvragen? We zitten in een vastgeroeste wereld. Wat we denken bepaald wat we creëren en we denken in zelfversterkende spiralen. Hoeveel de wetenschap ons ook gebracht heeft en nog brengen zal, we kunnen ook last hebben van onze ideeën over wetenschap. Ons westers wetenschapsmodel gaat er vanuit dat wij mensen boven de natuur staan. We onderzoeken hoe processen in de natuur verbetert kunnen worden door ingrijpen in DNA. Ik kan niet inschatten welke voordelen ons dat gebracht heeft voor de selectie van zaden die beter groeien in bepaalde weersomstandigheden of met minder pesticiden. Wat ik me wel afvraag is of de wetenschappers zich realiseren dat je niet kunt ingrijpen in de natuur zonder dat het gevolgen heeft. Gevolgen die je meestal niet direct merkt of ziet. Of gevolgen die zich pas jaren later op een andere plaats manifesteren. 

Ik lees in het NRC van zaterdag 10 december over een onderzoek naar het verbeteren van de fotosynthese. Het doel is voedseltekorten tegengaan met een grotere gewasopbrengst. Zonlicht doet een plant groeien. Onder invloed van zonlicht zetten planten water en koolstofdioxide om in zuurstof en glucose, maar dat gaat niet altijd even efficiënt. Planten hebben een ingebouwd beschermingsmechanisme tegen te felle zon. De plant heeft een ingebouwde parasol om zich te beschermen. Het duurt de onderzoekers te lang voordat de plant weer volledig in de fotosynthese stand is nadat de zon verdwenen is achter een wolk. Voor planten in het wild maakt dit niet uit. Maar in de landbouw wordt voortdurend gezocht naar meer opbrengst, snellere groei, grotere planten. Ten koste van wat? Dat lijkt niemand zich af te vragen.

Geweldig onderzoek heeft deze jonge plantenwetenschapper uitgevoerd. Hij heeft zandraket zaden verzameld van over de hele wereld en onderzocht in hoeverre deze verschillen in efficiëntie. Bij planten heb je niet alleen te maken met DNA in de celkern maar ook met DNA in de mitochondriën en de in de bladgroenkorrels. De mitochondriën, de energiefabriekjes waren ooit zelfstandige organismen en daardoor hebben ze ook DNA. De verschillen in efficiëntie werden veroorzaakt door door het DNA in de mitochondriën en de bladgroenkorrels. Zo kun je onderzoeken of planten uit andere werelddelen sneller hun parasolletje kunnen aanpassen.

Wat ik lastig vindt van zulke onderzoeken is dat er niet gekeken wordt vanuit ecosystemen. Het kan best nuttig onderzoek zijn. Maar dat je zonder gevolgen voor de biodiversiteit in Nederland sla gaat zaaien met DNA van planten uit China, dat kan ik niet geloven. 

Het zou mooi zijn als we de intelligentie van de natuur serieus gaan nemen. Dan was de strekking van het artikel in het NRC misschien als volgt geweest: "We hebben iets bijzonders ontdekt. De plant zou veel meer glucose en zuurstof kunnen maken dan ze nu doet. We willen graag weten waarom de plant een beschermingsmechanisme heeft. En waarom het lang duurt voor de plant weer op volle sterkte werkt. Hoe profiteert de plant hiervan en wat kunnen wij daarvan leren. We gaan onderzoeken hoe de plant zich beschermt tegen zonlicht. Misschien kunnen we daar iets van leren bij het voorkomen van huidkanker? "

Bijzonder?

 Een paar weken voor de zevenheuvelenloop ben ik gaan trainen op de Wageningse Berg. De Holleweg op en neer. Ik ben begonnen met 6 keer, de week er na 8 keer en daarna 10 keer. Heel saai maar bijzonder effectief blijkbaar. Ik heb mijn tijd vergeleken met drie jaar geleden met maar liefst 9 minuten verbeterd. Ik ben bijzonder tevreden met mijn tijd van 1 uur en 33 minuten. Mij stimuleert dat alleen maar om volgend jaar weer een poging te wagen om te kijken of ik nog sneller kan. Ik blijf dus trainen, in de winter 2 keer per week. In de zomer lukt dat meestal niet vanwege mijn drukke tuinwerkzaamheden. Een training bestaat uit een ronde van 10 km vanuit mijn huis. De andere training is op en om de Wageningse berg. Afgelopen donderdag werkte ik mijn trainingsronde af. Omdat ik regelmatig steile paadjes en trappen meerdere keren te lijf ga kwam ik een echtpaar diverse keren voorbij en/of tegemoet. Telkens bleven ze enigszins verwonderd staan. Op een gegeven moment terwijl zij een trap afkomen en ik naar boven ren, roepen ze naar me: we are impressed. O really, everybody can do it. You just have to come of the couch and train: is mijn antwoord. Nee, dat is niet altijd makkelijk. Zoals Abdelkader benali, schrijver en hardloper, zegt: de eerste kilometer is het zwaarst, je moet van de bank afkomen, aankleden en naar buiten in weer en wind. Ik zou eraan willen toevoegen: als je eenmaal verslaafd bent aan de endorfinen wordt het makkelijker. 

Er deden slechts achtenveertig 65 plussers mee aan de zevenheuvelenloop. Jammer vind ik. Hoe ouder je bent, des te meer zou je moeten bewegen om langer gezond en fit te blijven. Dat zie je maar weinig ouderen doen. Ze zijn er wel. Ik kom elke zaterdagochtend een hardlopende man tegen van zeker 80 jaar. Hij loopt lang en ver want als ik anderhalf tot twee uur later terug fiets kom ik hem vaak weer tegen. Nog steeds even vrolijk als op de heenweg. Ik word er blij van net als van hardlopen. 

Gemiste kans

 Dinsdagmiddag is er een bijeenkomst over voedselbossen in Wageningen. Zes voedselbossen, alle 6 heel verschillend presenteren zich, vertellen over hun project. Wouter van Eck, van voedselbos Ketelbroek is een van de presentatoren. Hij doet dat weer op de gebruikelijke manier, doorspekt met humor die niet iedereen begrijpt. Er zitten veel jonge mensen in de zaal en ook op het podium zijn het vooral jonge mensen die de projecten uitvoeren. Heerlijk om in een zaal met mensen te zitten die met groen bezig zijn of er meer over willen weten. Het is mooi om te zien dat er van allerlei tussen vormen bedacht en uitgevoerd worden met het voedselbos als inspiratiebron. Als je met boeren je geld wil verdienen en productie wil maken zul je waarschijnlijk wel in rijen moeten aanplanten en niet alleen een romantisch sprookjesbos moeten aanleggen. 

Het is een uitdaging om te koken met de bijzondere producten uit het voedselbos. We zullen weer brood moeten leren maken van kastanjemeel, sauzen van meidoornbessen, notenburgers en kaki's eten. Bij de nieuwe winkel kun je proeven wat er gemaakt kan worden met producten uit voedselbos Ketelbroek. Ik zit bij een etentje bij mijn zus, mijn zwager vertelt dat hij bij de Nieuwe winkel voor twee personen 800 euro moest afrekenen. Mijn schoonzus vult aan dat zij ook 800 euro kwijt waren maar met 4 personen. Ik zeg niets maar ik ben verbijsterd. Ik ga nooit uit eten. Niet alleen vind ik het meestal zonde van mijn geld en is er vaak veel te veel lawaai, ik eet thuis altijd het allerlekkerst. 

Het is wel heel jammer dat er geen restaurants zijn waar je gewoon betaalbaar lekker plantaardig kunt eten. Ik lees dat de plantaardige koksopleiding in Amsterdam een groot succes is. Er is echter een probleem, er zijn geen stageplaatsen voor de leerlingen. Men is dus genoodzaakt ook nog de traditionele keuken te onderwijzen. 

Veertig jaar geleden was ik een van de uitbaters van ecologisch restaurant Miene Mut in Nijmegen. We hadden als doelstelling dat iedereen moest kunnen komen eten. We wisten toe niet dat we onze tijd ver vooruit waren, De mensen kwamen niet voor de biologische groenten maar voor de nieuwe formule, de betaalbaarheid. De tijd is nu rijp voor restaurants zoals Miene Mut waarin biologische groenten de hoofdrol spelen aangevuld met zogenaamde onkruiden, meidoornbessen, paddenstoelen en bamboescheuten. Hoewel mijn handen jeuken ga ik er niet meer aan beginnen. Maar als ik gevraagd wordt om een avond te komen koken? 

Na de bijeenkomst was er de gelegenheid om vragen te stellen en opmerkingen te maken. Helaas bedacht ik bovenstaande opmerkingen pas onderweg op de fiets naar huis. 

VERBINDING

 De tuin laat zich van haar beste kant zien. De zon schijnt, er zit nog veel blad aan de bomen in de meest schitterende kleuren. Ook zonder blad zijn de wilgen een aanwinst voor de tuin in mooie tinten oker en bijna roze. Het is zaterdag en ik krijg bezoek.

M, een van de aanwezigen bij een lezing die ik heb gehouden voor een groep mensen die het initiatief hebben genomen om een gezondheidshuis op te richten, heeft deze bijeenkomst georganiseerd. Zij was gelukkig erg enthousiast over mijn lezing en vond dat ik een man moest leren kennen. Een man die heel veel betekent in de landbouw- en natuurontwikkeling van grote gebieden in Gelderland. Hij heeft maar liefst 110 hectare in beheer als ik het me goed herinner. Zijn oorspronkelijke motivatie was herstel van vogelstand. Maar zoals dat gaat als je je gaat verdiepen in de samenhang van de natuur komt er veel meer bij. Je gaat zien dat alles met elkaar te maken heeft. Een belangrijk onderdeel van zijn drijfveren is de boodschap uitdragen. Laten zien wat er gebeurt als je de aarde op een goede manier beheert en ook door middel van rondleidingen de boodschap uitdragen.

Heerlijk is het mensen te spreken, die weliswaar op een andere schaal maar toch, met hetzelfde bezig zijn.

Ik vertel over mijn drijfveren. Over mijn eureka moment in de les secundaire inhoudsstoffen. Het moment dat ik besefte dat er meer is dan: Eiwitten, vetten, koolhydraten, vitamines, mineralen. Dat meer is te vinden in de natuur. In de natuurlijk groeiende planten die niet betuttelt worden en kunnen uitgroeien tot krachtige planten die zichzelf verweren tegen aanvallen van buiten. Planten die communiceren met elkaar boven- en ondergronds. Een fascinerend gegeven waar ik nog niet veel van weet. Maar misschien is dat juist wel een voordeel en maakt dat de bewondering en ontzag groter. Ik vertel over de veranderingen in mijn lichaam doordat ik elke dag deze secundaire inhoudsstoffen binnenkrijg. Ik ben fitter, minder vaak en korter ziek. De secundaire inhoudsstoffen zetten de puntjes op de i. En dat goed voor mezelf zorgen alles te maken heeft met het zorgen voor mijn stukje grond. Ik probeer het kort te houden en zeg tenslotte: zondag ga ik meedoen aan de zevenheuvelenloop. Twee van mijn gasten zitten met shiny eyes te luisteren. Een van mijn gasten heeft een medische achtergrond en  ik zie aan zijn ogen dat hij het niet gelooft. "Kan dat niet ergens anders aan liggen"? Ik probeer nog: de secundaire inhoudsstoffen zijn nog steeds in 60% van de reguliere medicijnen de werkzame stof. Dus waarom zouden deze stoffen in medicijnen wel werken en als je ze binnen krijgt via planten niet?

We gaan naar buiten, ik leid ze rond in mijn tuin. Ik ben tikje bezorgd dat er niet veel meer te zien is, maar ze vinden het prachtig. We wisselen uitgebreid ervaringen en ideeën uit. We genieten van de tuin en van het prachtige weer. 

"Je geeft toch zeker wel regelmatig rondleidingen"; zegt M. Ik geef schoorvoetend toe dat ik dat alleen op aanvraag doe. Ook workshops en lezingen alleen op aanvraag.  En staat dat op je website; vraagt M. Ik heb geen website moet ik bekennen. Ik vind lezingen geven, rondleidingen en workshops erg leuk, maar het allerliefst ben ik thuis in de tuin. In verbinding met mijn planten, dieren, mijn helende stukje aarde. Als mensen heel graag willen weten wat ik doe en ontdekt heb, dan wil ik er graag over vertellen.

En wie weet komt er ooit een boek. Ik ben er mee bezig.

 

NOOIT GEDACHT 

Keurend bekijk ik de tuin en omgeving bij huizen waar dat bordje aan de gevel hangt. Kennelijk zijn de mensen erg gelukkig met hun woonomgeving. Vaak vind ik het nogal tegenvallen. Gelukkig is datgene waar mensen naar verlangen heel verschillend.

Het is 9 oktober en ik zit buiten te lunchen op wat op dit moment mijn “nooit gedacht” plek is. De achtertuin ligt op het noorden. Nooit gedacht is het terras aan de zijkant van het huis.

Dit stuk tuin is heel lang onbegaanbaar gebied geweest. Ik had hulp nodig om hier mee aan de slag te gaan. De hele zij tuin van 10 bij 20 meter was bedekt met heel dik stug zwaar plastic. Het plastic was afkomstig van de Parenco, de papierfabriek aan de `overkant`. We hadden werk genoeg de eerste jaren en kwamen er pas in 2019 aan toe om het plastic weg te halen. Er stonden een paar struiken, de rest van de tuin was kale grond. Twee weken later begreep ik waarom de vorige bewoner de tuin had afgedekt. Er kwamen frisgroene zevenblad scheutjes boven de grond. Mijn angst voor zevenblad sloeg om in bewondering. Zelfs 20 jaar onder een dikke laag verstikkend plastic krijgt deze plant niet onder de groene zoden. Dan kan ik beter een manier vinden om samen te werken. Er volgen 2 jaren van experimenten. Wat kan concurreren met zevenblad of bestaat er een plant die sterker is dan zevenblad. Die bestaat.

Hondsdraf overwoekert zevenblad en zorgt ervoor dat het verdwijnt. Dan moet je wel weer het teveel aan hondsdraf verwijderen, maar dat wortelt minder diep. Verder zijn er veel planten die zich prima staande houden in het zevenblad; phlomis, duizendblad, boerenwormkruid, rabarber, geranium, smeerwortel, paardenbloem, look zonder look, wilde majoraan, solidago. Het zevenblad is nu een betrouwbare eetbare bodembedekker die ook nog heel mooi bloeit. Voor andere planten die wat kwetsbaarder zijn maak ik wat meer ruimte.

Vanaf het huis is er een overloop gegraven van de regenton naar een wateropvang. Ik heb gekozen om het met vijverfolie te bekleden omdat ik graag permanent water wil. Het is een natuurlijk ogend vijvertje geworden met een ondiepe uitloop bedoeld als vogelbad. De vijver is direct gekraakt door kikkertjes. Van de aarde uit de vijver heb ik een verhoging gemaakt voor lavendel, rozemarijn, wilde majoraan en bergamot.

De schoonheid van de plek openbaarde zich pas toen we de schuur afgebroken hadden die direct achter ons huis stond en er een plek ontstond om een terras op het zuiden te maken. De nieuw te bouwen schuur met afdak kreeg zowel een opening naar het westen als een opening naar het zuiden. Zo ontstond een beschutte plek in de zon voor voor- en najaar.

Naar rechts kijkend achter het huis langs zie ik de ingang van de spiraaltuin. De poort van dikke takken is begroeid met de oranje roos Westerland die nog een keer is gaan bloeien.  Verder zie ik vanaf deze plek vooral grassen, grijze wilgen, de verkleurende beuk en eik van de buren tegen een helder blauwe lucht. Vlinders fladderen voorbij op zoek naar de laatste bloemen en/of rottend fruit.

De afgeknipte gele bloemen van de aardpeer staan in een grote vaas. De begonia`s staan nog volop in bloei, de felrode en oranje bloeien hangen in dikke trossen langs de potten. De heilig basilicum bloeit in grote paarse trossen en lokken de bijen. Vogeltjes genieten zichtbaar van wat hier allemaal groeit.

Nooit gedacht; dat ik zoveel zou leren van zevenblad.

 

EEN LEVENDE  TUIN

 

Zorgen om wormen

Als klein meisje zat ik al graag op mijn knietjes in de modder te wroeten. Ik vermoed dat er genoeg wormen in de bodem krioelden, want regelmatig kwam mijn moeder aanrennen om nog net te zien dat ik een worm naar binnen slobberde als een spaghettisliertje. In de jaren daarna heb ik me niet meer bezig gehouden met de worm. Ik heb me sowieso weinig bezig gehouden met diertjes in de bodem. Ik verdiepte me in de plantenwereld. Ik wist wel dat wormen goed zijn voor de grond, maar dat wormen één van de belangrijkste levensvormen op aarde zijn heb ik me nooit gerealiseerd.

Tot ik in september 2015 de gelukkige eigenaar/beheerder werd van een tuin van 5000m2 in de Betuwe. Het stuk grond achter het huis lag er kaal en stoppelig bij. Helemaal door mij in te vullen. Ik had grootse plannen met de tuin. Niet geremd door enige kennis van de bodem ging ik zo snel mogelijk aan de slag. Er moesten bomen komen, liefs een hele hoogstamboomgaard, vogelhagen, geneeskrachtige kruiden, een groentetuin, klein fruit en wilde eetbare planten. En natuurlijk moet de achtertuin een mooie tuin worden, aangenaam om in te verblijven voor mens en dier.

Na 22 jaar geworstel op klapzand was ik heel blij weer te kunnen tuinieren op klei. Voor de hoogstamfruitbomen moesten grote gaten gegraven worden. Achteraf realiseerde ik mij dat er toen totaal geen bodemleven te zien was. Pas toen de bomen niet groeiden begon ik mij af te vragen wat er aan de hand was. Na een aantal rondleidingen elders, een permacultuur weekend, een voedselboscursus en boeken lezen kwam ik tot de conclusie dat ik de bomen in de woestijn had geplant. Mijn tuin was een maisveld geweest, de meest mishandelde en uitgeputte dode grond die er blijkbaar is. Door monocultuur, kunstmest, bestrijdingsmiddelen en diep ploegen was het bodemleven in mijn tuin totaal verdwenen.

Natuurlijke intelligentie

`Waar de worm verdwijnt, gaan samenlevingen te onder `: volgens Christopher Lloyd een bekende inmiddels overleden Engelse tuinman. De worm maakt de grond vruchtbaar en voorziet de bodem van zuurstof. Wormen eten compost, blad, kleine dode dieren en schimmels. Ze vermalen het voedsel tot een fijne pasta, die ze uitscheiden. Elke worm kan per jaar 4,5 kg uitwerpselen rijk aan fosfaat, kalium en stikstof produceren. Verder zorgen ze ervoor dat er zuurstof bij de wortels kan komen en de bodem niet verdicht. Wormen zijn ook een belangrijke voedselbron voor vogels en egels. Ik moest zorgen voor een wormvriendelijke omgeving om die ijverige spaghettisliertjes te lokken en de kleine samenleving waar ik woon te redden. Hoe wist ik nog niet.

Tijdens een cursus voedselbossen werd mij verzekerd dat je vooral niets moest doen. Aanplanten, een hangmat ophangen en alles de grond uitkijken. Dat vond ik geen aantrekkelijk vooruitzicht. Ik ben het liefst de hele dag buiten en werk graag in de tuin. Het idee achter een voedselbos, herstel van de bodem en biodiversiteit sprak me wel aan. Bovendien besefte ik dat ik een manier moest vinden om die 5000m2 in mijn eentje te beheren. Ik moest leren samenwerken met de natuur. Ik moest leren accepteren en respecteren dat de natuur vaak veel beter weet dan ik wat op welke plek hoort en welke planten en bomen en beestjes gedurende een periode elkaar nodig hebben. De intelligentie van de natuur moest ik niet verstoren. Ik moest een manier vinden om mijn plannen te combineren met wat mijn stukje aarde wilde worden. Ik wilde een manier vinden om zoveel mogelijk biodiversiteit mogelijk te maken en ook de door mij gewenste bomen, struiken en planten in de tuin te laten groeien.

De natuur als voorbeeld

Fietsend langs Betuwse wegen en onderwijl genietend van de bloemenshow in de bermen, bracht mij op het idee van concurrentie. In de bermen zie je geen monocultuur. Op één vierkante meter berm telde ik al snel veertien verschillende planten. Terug in mijn tuin kijk ik daar ook beter naar ieder stukje grond. Ook daar concurrentie. Of samenwerking? Zelfs zevenblad neemt geen dominerende rol in. Ik probeer het zevenblad niet weg te halen maar gebruik het als betrouwbare bodembedekker en plant er de planten die ik ook graag wil tussen. Want zevenblad is een heerlijke groente die ik veel eet in het voorjaar als er in de groentetuin nog weinig te beleven is. Anders naar planten kijken die we onkruid zijn gaan noemen. Ik heb geen onkruid in de tuin. Ik heb gezaaide planten en wilde planten die zelf hun plek kiezen. De meeste wilde planten groeien op plaatsen waar ze een taak hebben. Ze zorgen voor ontbrekende stoffen in de bodem. Wilde planten met lange wortels maken de bodem los. Ik moet leren samenleven met zogenaamde plaagdieren, slakken, luizen, woelmuizen. Door niet in te grijpen zorg ik ervoor dat ik natuurlijke vijanden naar mijn tuin kan lokken.

Opnieuw begonnen

Alles wat ik ooit leerde over tuinieren, behalve plantennamen, heb ik overboord gegooid. Ik ben opnieuw begonnen met ontdekken, leren wat wel of niet werkt en wat iets toevoegt aan de biodiversiteit. Met zorg voor de natuur probeer ik mijn stukje aarde te beheren rekening houdend met alles wat leeft. Het levert vaak hoofdbrekens en gepieker op wat wel of niet in de tuin past. In de plantenkeuze kun je veel verschil maken voor vlinders, bijen, zweefvliegen, vogels. Ook onderhoud of liever gezegd geen onderhoud levert een bijdrage. Het lange gras zit vol krekels en andere beestjes, die laat ik met rust. Op de graspaden maai ik heel voorzichtig omdat er vaak kikkertjes springen op ontdekkingsreis door de tuin.

Na 7 jaar

Ik heb de samenleving waar ik woon gered van de ondergang. De wormen zijn teruggekomen in de bodem. De fruitbomen groeien en hebben veel fruit gegeven. De bessenstruiken, druiven, vijgen, mispels, kastanjes geven gul. In de vijver verdringen de kikkers zich op de waterleliebladeren. De hele tuin zoemt, fladdert en leeft. Hoewel ik hem of haar liever niet tegenkom ben ik wel trots dat een ringslang mijn tuin als standplaats heeft uitgekozen. Het is een helende tuin geworden voor alles wat leeft. Voor mij als herborist is de tuin ook mijn helende werkplaats. Ik pluk en droog voor het hele jaar geneeskrachtige kruiden voor kruidenthee. Van meidoorn en rozebottels maak ik saus en ketchup. Paardenbloem en teunisbloemknoppen worden ingemaakt als kappertjes. De balsempopulierknoppen en arnicabloemen op olie worden gebruikt voor een genezende zalf.

De vergevingsgezindheid van de natuur emotioneert me telkens weer. Het maakt verschil wat we met onze tuinen en tuintjes doen. We hebben een verantwoordelijkheid. We moeten tuiniers van de aarde zijn.

 

 

 

SEPTEMBER

         

September

Vanaf mijn ontbijtplek kijk ik de tuin in. Het zachte september licht zet de tuin in een warme gele gloed. Het uitgedroogde gele gras van de dijkhelling in de verte kleurt goed bij de al herfstachtige tinten van de planten en bomen. Achter de dijk in de verte de bossen aan de overkant die als scherpe tandjes boven de dijk uitsteken.

De wind zet langzaam de tuin in beweging. Het geluid verplaatst zich van mij weg tot de wind uiteindelijk de bladeren van de grote populieren achter in de tuin bereikt en er een apotheose volgt die al het andere geritsel overstemd. Ik ga dichter bij de open tuindeur zitten. De wind streelt mijn blote armen en benen. Een gevoel van tevredenheid overvalt me. Het is september en het heeft geregend vannacht. Ik sluit mijn ogen en luister een tijdje. De wind gaat liggen en zwelt weer aan. Telkens geven de oude populieren het luide slot van het muziekstuk.

Ik loop de zon tegemoet, blijf even staan en laat de zon mijn huid verwarmen. Elke boom heeft haar eigen stem, met mijn ogen dicht probeer ik te luisteren welke boom iets wil vertellen. De wilg ritselt zachtjes, de populier ratelt er overheen en de els laat haar dorre blaadjes kraken. Zo te horen zijn ze gelukkig, het heeft geregend vannacht.

De geur van gistende appels vermengd zich met de lucht van gevallen zacht rottend blad. Vlinders verdringen zich op het rottende fruit onder de bomen.

In de groentetuin proef ik een tomaatje. Het harde zacht behaarde schilletje barst open  en het zoet-zure vruchtvlees vult mijn mond. Een bijtje met overvolle oranje nectarbolletjes aan haar pootjes bezoekt de laatste lila bloemetjes van de heilige basilicum. Mijn weg wordt versperd door een spinnenweb helemaal over het pad. Ik ga op mijn hurken zitten en bestudeer het kunstwerk. Aan de draden hangen minuscule druppeltjes. Aan de dikkere aanhechtingsdraden zijn de druppels groter dan aan de dunne draden middenin het web. Eke draad krijgt de druppel die het dragen kan. De kolibrivlinder hangt als een doodstille helikopter boven een plant, beweegt haar vleugeltjes zo snel dat ze onzichtbaar zijn en steekt haar lange neus kort in een bloem. Razendsnel scant ze alle bloemen van de plant en helicoptert geluidloos naar de volgende bloem. Het staccato gekraak van de cicade in de grote eik van de buren doet me denken aan de cigale en brengt me naar warme zomeravonden in het zuiden van Frankrijk.

Het schaap van de buren staat bij het hek, terwijl de rest van de kudde verderop graast.  Ik zeg hallo en na een welgemeend bèh zoekt ze haar vriendinnen weer op. Een libelle scheert over de vijver. Een kikkertje springt voor mijn voeten nog net op tijd de vijver in. Op mijn blote voeten in de vijver komen de kikkers na een tijdje om me heen liggen. Ze kijken naar me op alsof ze wachten op een verhaal.

Het gaat harder waaien. De zon verdwijnt achter donkere wolken. De verschillende tinten grijs van de wilgen en abelen passen in het kleurenpalet. Het begint eerst zachtjes te regenen, al snel roffelen de grote druppels op de capuchon van mijn regenjas. Ik kijk hoe de druppels zich verzamelen op een blad, naar beneden rollen en dankbaar opgezogen worden door de uitgedroogde aarde. Als het harder gaat regenen wil ik de tere stengels van de bloemen ondersteunen. Ze zijn niet gewend aan regen en dreigen te  bezwijken onder zoveel overdaad.

Een weldadige rust en opluchting komt over me. Niets heeft meer haast in de tuin. Eindelijk het is september en het regent.  

 

Wijze bomen

Voor het eerst sinds ik een boek wil schrijven heb ik het idee dat het zou kunnen gaan lukken. Ik heb dat hele boek al jaren in mijn hoofd, maar worstel ook al jaren met de indeling. Wat komt waar en hoe pak ik dat aan? Ik denk dat mijn goede geheugen mij red van een chaotisch leven. Of heb ik een goed geheugen ontwikkelt omdat ik niet in staat ben om informatie doelmatig in mapjes op te bergen. Ik maak wel mapjes en maak aantekeningen in schriftjes. Vervolgens heb ik moeite om te bepalen wat waar in hoort. Alles heeft immers met alles te maken? Schema weer in de war, dus laat maar. 

Afgelopen vrijdag was ik op de open dag bij Pouwels, oude bouwmaterialen. Niet op zoek naar oude materialen, maar gewoon nieuwsgierig naar het bedrijf in een oude steenfabriek, prachtig gelegen in de uiterwaarden aan de Rijn, naast kasteel Doorwerth. Wat het meeste indruk heeft gemaakt is de lezing van boswachter Jeroen. Bij de zaailingen van de beuk is er altijd een bij die wat groter en steviger dan de rest. We hebben de neiging de grootste te laten staan omdat we die de meeste overlevingskans toe dichten. Maar de grootste is genetisch gezien niet de beste. De grootste heeft niet de genen om heel oud te worden. De grootste is er om de kleinere te ondersteunen en te helpen groeien. Als de kleinere beukjes groter worden zit de taak van de snel groeiende nakomeling er op en sterft. Boswachter Jeroen pleit voor kijken naar de intelligentie van de natuur. Alles wat we tot nu toe hebben bedacht om problemen in de natuur op te lossen, loopt niet goed af. De gevolgen van ingrijpen in de natuur zorgt weer voor nieuwe problemen. Laten we beter naar oplossingen gaan kijken die de natuur zelf ontwikkelt. 

Door het verhaal van Jeroen snap ik nu ook waarom de grote eikels uit Frankrijk niet ontkiemen in een potje. Vlaamse gaaien verstoppen per vogel 7000 eikels elk najaar voor de winter voorraad. De meeste eikels vergeten ze op te graven of laten ze bewust liggen. Om een eikel te laten ontkiemen is er een enzym nodig in de bodem. Dat enzym zit niet overal, vandaar dat we niet omkomen in de eiken. Ik had nog wel uren kunnen luisteren naar Jeroen. Gesteund voel ik me door het verhaal over de intelligentie van de natuur. Een onderwerp dat zeker aan bod gaat komen in mijn boek. Als ik woorden kan vinden om het te beschrijven. 

Natuurlijke intelligentie (vervolg)

Het is niet echt een spannend vakantieverhaal maar ik besluit voor de schrijfclub een verhaal te schrijven over natuurlijke intelligentie. Ik schrijf dat ik op de fiets zit en voortdurend zoek naar voorbeelden van natuurlijke intelligentie. Ik wil zo graag gebieden vinden waar mensen de natuur durven toe te laten en samen een landschap te scheppen. Ik zie vooral veel krampachtig en gewelddadig ingrijpen waardoor natuurlijke processen verstoord worden en kansloos zijn. Verder maak ik een vergelijking met de mooie dooie tuin in Dongen en de minder mooie maar levende tuin in Randwijk. Waarbij de mooie dooie tuin in Dongen de natuur in Nederland moet voorstellen en de tuin in randwijk hoe het zou kunnen zijn.  Dat is in het kort de samenvatting.

Terwijl ik het verhaal voorlees voel ik het al. Het landt niet. Ik krijg het warm en benauwd. Een enkele keer overkomt het me bij een lezing dat het gene wat ik vertel te ver weg staat van de belevingswereld van de luisteraars. Bij een lezing kun je nog aanpassen, beetje naar je luisteraars toekomen. Een verhaal is geschreven, je moet doorlezen. Het verhaal was een totale mislukking. Verkeerd begin, de luisteraars niet meegenomen. Te negatief over de natuur in Nederland. 

Ik krijg aanwijzingen hoe ik het verhaal kan aanpassen. Hoe ik de lezer/luisteraar kan meenemen in het verhaal. Ik denk er een paar dagen over na. Dan besluit ik dat ik er geen mooi verhaal van kan maken. De natuur in Nederland is er heel slecht aan toe. Mensen die zeggen "Nederland is toch zo mooi" moeten bedenken dat de natuur in Nederland er net zo aan toe is als de dooie tuin in Dongen. Het ziet er aardig uit maar de biodiversiteit is nul. We vernielen massaal leefgebieden van dieren en planten en liggen er niet wakker van. Bovendien blijven we maar onderscheid maken tussen natuur en de rest van Nederland. Maar we zijn een eenheid. We moeten overal, voor alle stukjes land, water en lucht, goed voor zorgen en zuinig op zijn. Wij zijn ook onderdeel van het geheel. 

Ik lees "Een vlecht van heilig gras" van Robin Wall Kimmerer. Het hele boek staat vol voorbeelden van hoe destructief we zijn omgegaan met onze medebewoners (planten en dieren) en hun leefomgeving. Maar er is ook hoop. We kunnen ook weer nuttige wezens zijn en de planten en dieren helpen een schoner en mooier leefklimaat te ontwikkelen voor alle levende wezens. Robin noemt het niet zo maar heeft voortdurend voorbeelden van natuurlijke intelligentie. Voorbeelden van de manier waarop bepaalde planten en bomen meehelpen om gebieden te helen. 

Onderstaand een prachtige vergelijking die ze maakt tussen bosgrond en de bewerkte grond in onze tuinen.

`Bewerkte grond is de arme neef van bosaarde, net zoals een hamburger dat is van een bloeiend weiland met koeien, bijen, klaver, weidespreeuwen, bosmarmotten en alles wat het verbindt. Grond in een achtertuin is als gemalen vlees, voedzaam maar een homogene massa waarvan je niet meer kunt zien wat het geweest is. De mens maakt landbouwgrond door het te bewerken. Bosgrond vormt zichzelf door allerlei wederkerige processen` (Robin Wall Kimmerer)

De opdracht voor de volgende schrijfavond is: beschrijf je favoriete plek in Randwijk. Leuke opdracht. Maar ik ga zeker nog even terugkomen op natuurlijke intelligentie. 

Natuurlijke intelligentie

 Ik heb een weekje gefietst en gekampeerd in Nederland. Ik heb 400 km afgelegd en door veel verschillende landschappen gefietst. Sinds ik een tuin heb aangelegd met aandacht voor de natuur en me verdiep in de natuur kijk ik anders naar het landschap. Heel vaak denk ik; het kan beter. Het is te netjes te keurig, teveel wat zouden de buren wel niet zeggen. Dat geeft een doods landschap.

Ik kom in de stromende regen aan op een camping in Dongen. Regen op de fiets is niet erg als je maar droge kleren in je tas hebt. De camping ziet er op het eerste gezicht gezellig uit. Mooie ruimtes waar je droog kunt zitten en veel bloemen. Hier woont iemand met groene vingers. Grote geraniumtorens, een keurig aangeharkte kas met zorgvuldig geschoffelde aarde. Ik loop rond en het raakt me niet. 

Als ik thuis kom kan ik er pas de vinger op leggen. Op de camping in Dongen fladderde en zoemde er niets. Het is een dode tuin.

Ik verheug me enorm op thuiskomen en moet me bedwingen om eerst mijn lief gedag te zeggen en dan pas een rondje te maken in de tuin. Enigszins teleurgesteld loop ik rond, het lijkt wel herfst, er is al zoveel bruin. Ik maak mijn ronde af en bedenk me ineens dat mijn tuin er niet is om mooi te zijn. Het mag wel mooi zijn en dat is het ook meestal, maar dat is niet het doel. Mijn tuin is er om het leven een kans te geven, natuurlijke intelligentie, levenskracht te bevorderen. Als ik beter kijk zie ik ineens wel hoe mooi het is. De hele tuin zindert, fladdert en kwaakt van leven. 

In een fascinerende Belgische podcast spreekt Leen Gorissen over natuurlijke intelligentie. Het laat me niet meer los. De natuur ontwerpt, produceert en innoveert al 3.8 miljard jaar . Laten we de natuur als voorbeeld nemen om de enorme problemen waar we voor staan op te lossen. We moeten proberen te werken zoals leven werkt zonder uitputting, vervuiling en degeneratie. Leen waarschuwt voor het teveel inzetten van AI. We vertrouwen teveel op AI voor het oplossen van onze problemen. AI bouwt op de visie dat de wereld een machine is en niet een zelf denkend mechanisme. 

Rewilden

Laten we beginnen in onze tuinen, laten we ons afvragen hoe zou de natuur dat doen? We moeten rewilden. We moeten af van netheid en orde. Schijnbare chaos is wat de natuur het liefste wil. Wat wil dit landschap of deze tuin worden? Dat klinkt vergezocht vanuit onze westerse denkwijze. Als je het bekijkt vanuit de taal van de oorspronkelijke bewoners van Amerika dan is het landschap een hij of een zij. (Alleen dingen die door mensen gemaakt zijn, zijn een het) Als landschap een persoon is, is het normaal om te vragen wat zij of hij wil worden. Een nette tuin is in dit geval wel een het. 

De natuur en een tuin willen in ieder geval geen kale monocultuur van zo kort mogelijk gras en hortensia's worden. Zij willen weelderig kunnen groeien, de bodem bedekken en problemen oplossen. Dat is het minste wat je voor je tuin kunt doen. De aarde in staat stellen haar problemen op te lossen, door bepaalde plantengroei toe te staan. 

Ik fiets langs een heideveld, Nee, dat is geen natuur dat is cultuur door de mens gemaakt en vaak kunstmatig in stand gehouden. Tot mijn grote vreugde zie ik een groot gedeelte van de heide al begroeid met berkenbomen. De berkenbomen zijn de pioniers, ze maken de bodem vruchtbaar voor de eiken, beuken en andere loofbomen. Dat is natuurlijke intelligentie. 

  

Welke natuur?

Ik ben vrienden-op-de-fietsadres. Bijna alle gasten maken een rondje door mijn tuin. Allemaal ervaren ze iets bijzonders in de tuin. Dat ligt niet alleen aan mijn tuin, dat is wat groen met ons doet. We hebben de natuur nodig om te leven. En misschien ligt het ook wel aan hoe ik met het stukje aarde omga waar ik tijdelijk enigszins invloed op kan uitoefenen. Ik probeer begeleidend te tuinieren. Ik probeer de voorwaarden te scheppen zodat de natuur kan groeien.  

Het probleem is dat we allemaal iets anders bedoelen met natuur. In het NRC lees ik over inwoners van Stroe. Gelovige mensen die de overtuiging hebben dat wij de natuur moeten beheren. Maar welke natuur? De dominee in conflict met de boswachter. De dominee vindt dat de dode, omgevallen bomen uit het bos gehaald moeten worden. Het ziet er niet uit die "rommel" moet weg.  De boswachter zet uiteen dat het hout wordt opgeruimd door duizenden diertjes. Dood hout is goed voor de biodiversiteit. 

Hoe ver moeten we terug in de tijd om te bepalen wat hier "hoort" en wat niet. Op de gezellige straat barbecue vertel ik dat ik een slang in mijn tuin heb. Een grote slang, zonder overdrijven zeker 1.20 m. Ongelovige blikken en de opmerking dat een slang hier niet hoort. Ik heb altijd de neiging om te antwoorden: Er is maar 1 soort die hier niet hoort en dat zijn wij, mensen. Maar ik wil graag vrienden blijven met mijn aardige mede straatbewoners. Later bedenk ik dat de meeste bewoners niet bang hoeven te zijn dat er een slang in hun tuin komt wonen. Je moet wel eerst zorgen dat er een biotoop is waar de slang kan leven. Een droog en een nat gedeelte en veel ruigte en schuilplaatsen. Ik vind het fantastisch om een tuin te hebben waar zoveel dieren een plaats hebben gevonden om te leven. Het is zo leuk om te experimenteren met een stukje aarde en kijken wat er gebeurt als je zo min mogelijk ingrijpt. Zo jammer dat te weinig mensen op die manier kijken naar hun stukje grond. Of zouden mensen alleen bij iemand anders kunnen genieten van een wilde tuin? En in de eigen tuin uit angst dat het uit de hand loopt, alles netjes binnen de perkjes houden. 

Van niets naar iets

 Gisterenochtend weer, een sinds 4 jaar terugkerende bijeenkomst met de van "niets naar iets groep". Elk jaar bezoeken we een van de deelnemers. De van "niets naar iets" groep is een initiatief van Dirk uit Zetten, in samenwerking met het Gelders landschap. Dirk is 40 jaar geleden tegen alle trends in begonnen met een experiment. Wat gebeurt er met een hectare grond als ik probeer hier een divers stuk natuur van te maken. Dirk heeft alles bijgehouden in al die jaren en daarmee iets neergezet van onschatbare waarde. Dat Dirk begonnen is met contact te zoeken met meer mensen die bezig zijn van "niets iets" (in samenwerking met de natuur) te maken, daar ben ik hem heel dankbaar voor. De van "niets naar iets" groep  zijn hele positieve mensen. Ze zijn bezig met herstellen van schade. Schade die ontstaan is en ontstaat door onze manier van leven. Iedere deelnemer van de groep heeft zijn of haar speerpunten en samen leren we van elkaar. Samen geloof ik weer in een beter en mooier Nederland. Een Nederland waar een boer weer boer kan zijn, geen fabriekseigenaar en fatsoenlijk betaald wordt voor een prachtig biologisch product. Een Nederland waar planten en dieren net zo belangrijk zijn als mensen. Van de deelnemers hoor ik over mooie initiatieven in samenwerking met boeren. Iets van mijn wanhoop van de laatste weken verdwijnt. Mijn wanhoop over de ellende van boeren. We kunnen boeren niet de schuld geven en zelf blijven leven zoals we doen. Ik hoorde op de radio dat de biologische boeren hun iets duurdere producten vaak tegen gewone prijzen moeten verkopen omdat er te weinig vraag is?

Een paar mensen uit de groep kopen stukje grond en gaan aan de slag met "het maken van Natuur". Het scheppen van de voorwaarden, zodat natuur kan ontstaan. Van een andere deelnemer hoor ik dat er veel mensen op zoek zijn naar stukken grond om "natuur te scheppen". Net als ik starten deze mensen vanuit een andere positie dan boeren. We hoeven er niet van te leven en kunnen naar hartenlust uitzoeken wat de natuur wil en doet. Maar deze kleine oases in de groene woestijn helpen voor de biodiversiteit.

Gisteren kregen we een rondleiding in de park. Een pocketpark in park Lingezegen waar een groep vrijwilligers begonnen is met een voedselbos. Het is een interessant experiment omdat ze op hele slechte grond begonnen zijn en zo min mogelijk willen ingrijpen. De natuur moet het zelf gaan oplossen om de bodem te verbeteren. Dit heeft een lange adem nodig. Dit is het zevende jaar en nu beginnen de bomen te groeien. Op sommige plaatsen is het nog steeds kwarren. 

Een ander deelnemer weet veel van vogels. Hij vertelt dat er vlak bij mij een kwartelkoning in de uiterwaarden zit. Het geluid lijkt op een kammetje dat je over de tafel schuurt? Ik kon me er nog niets bij voorstellen. Maar vanmorgen werd ik vroeg even wakker en ik denk dat ik de kwartelkoning gehoord heb. Ik sla alle nieuws in de krant vanmorgen over en lees het verhaal van de natuur inclusieve boer. Uit onderzoek blijkt 60 tot 70% van de boeren willen naar een duurzamer systeem. Hoe dat gerealiseerd moet worden zal iedereen weer anders over denken.

Laten wij, de consument in ieder geval kiezen voor biologische producten, bij voorkeur rechtstreeks van de boer.

Niet alleen voor onze eigen gezondheid maar ook voor de natuur.

Wat wil de natuur?

Wat wil de natuur? Dat was voor mij de vraag toen ik in september 2015 begon op het stuk grond in Randwijk. Ik wist wat ik wilde: hoogstamfruit, wilde planten, vogelstruiken, een vijver, een bloemenspiraal en natuurlijk een groentetuin. Maar bij elke ingreep vroeg ik mij of dat ook goed was voor de biodiversiteit. Zo niet, dan zocht ik naar een compromis. Het was best een worsteling; hoe kan ik zoveel mogelijk natuurherstel stimuleren en ook mezelf bedienen. Zonder dat ik het wist was ik een Zoöp gestart. De Zoöp is een nieuw? organisatiemodel. Een organisatie heeft een bestuur met een voorzitter, penningmeester en secretaris. In een Zoöp wordt een bestuurszetel toegewezen aan een zoönomisch vertegenwoordiger. Deze persoon behartigt strikt de belangen van de niet menselijke wezens. In mijn geval was ik natuurlijk zelf het bestuur en de zoönomisch vertegenwoordiger. Dat maakt het niet persee makkelijker, maar het scheelt veel overleg. Na bijna 7 jaar tuinieren blijft de vraag actueel. Ik zie wel dat er een enorme diversiteit aan planten en dieren is ontstaan op "mijn"  stukje aarde en ik wil graag alert blijven om dat te koesteren en beschermen.

Op dit moment zijn er nog niet veel besturen in Nederland waar een zoönomisch vertegenwoordiger aan tafel zit. Ik hoop dat het voorbeeld snel op meer plaatsen gevolgd wordt.

Zoöp is geïnspireerd op drie casussen in Nieuwe=Zeeland waar een rivier, een berg en een bos de status van rechtspersoon hebben gekregen. In de Maoricultuur werden zij als levende wezens beschouwd en nu is dat bij wet vastgelegd. Tegelijkertijd heeft het iets treurigs dat zulke ingrepen noodzakelijk zijn om de natuur te beschermen.

Gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis is de natuur als heilig beschouwd en geloofden we dat God of de goden alom tegenwoordig waren in de natuur. In de voorchristelijke godsdiensten stonden planten centraal in de religieuze beleving. Rotsen, rivieren, bomen, planten en dieren waren heilig. Aan veel planten en bomen werden bepaalde krachten toegeschreven. Er bestond een groot respect en eerbied voor de natuur om ons heen. Deze natuurgodsdienst van onze voorvaderen is door de kerk in de loop der eeuwen niet onmiddellijk uitgeroeid, maar eerder stapsgewijs ingelijfd en omgevormd. Het vast onbedoelde effect van deze inlijving is dat we niet meer met eerbied en respect naar de natuur om ons heen kijken. De westerse mens heeft zich boven de natuur geplaatst en gebroken met jaren van verworven wijsheid en ervaring. Met desastreuse gevolgen. 

Iedereen kan een zoönomisch vertegenwoordiger zijn. Iedereen moet een zoönomisch vertegenwoordiger zijn.

Ode aan onkruid

Ik fiets langs het gat van Hagen, een prachtige recreatieplas. De bermen naast het fietspad staan vol met madeliefjes. Iets verder ziet het geel van de paardenbloemen. Ik stap af om een foto te maken en om te kijken of ik wilde bijen kan ontdekken. Als een van de eerste bloeiende bloemen zijn paardenbloemen belangrijk als voedsel voor vroege vliegers. Op een bank, op hoor afstand met wind mee, zitten twee mensen. De vrouw is onder de indruk van de schoonheid om haar heen. 'Kijk daar hoe mooi', ze wijst naar de berm. 'Allemaal onkruid', is het antwoord van de man. Ze doet nog een poging en wijst ergens in de verte. 'Prachtig toch',  zegt ze. 'Ook allemaal onkruid', sombert de man. Voor sommige mensen zijn de planten die we onkruid noemen een zorg voor anderen een zegen. Laten we stoppen met planten onkruid te noemen. Het zijn allemaal planten. Vooral planten die schijnbaar zomaar ergens komen groeien zijn van onschatbare waarde voor de natuur. Van en op elk plantje leeft een specifiek beestje. 

Al vroeg in het voorjaar geniet ik van de prachtig bloeiende bermen in wisselende kleuren combinaties. Het is een doorlopende en doorfietsende bloemenshow. Het begint met aandacht trekkend felgeel, paardenbloemen en raapzaad. Ik wil voortdurend afstappen om raapzaad te plukken en te proeven van de pittige mosterdsmaak. Na het geel komt het kantachtige wit van het fluitenkruid en ook de witte dovenetelbloemen steken helder af bij het frisgroene blad. Ik word heel blij van de wilde peen en verbaas me telkens weer over het prachtige witte bloemscherm met het zwarte of donkerpaarse bloemetje in het midden dat lijkt op een klein insect. Als ik heel goed kijk zie ik af en toe het tere hemelsblauw van de ereprijs schitteren in het gras. Bij het zien van bijvoet denk ik aan soldaten met het kruid in de schoenen om de voeten te beschermen. Door de bermen te bestuderen ben ik niet meer ongerust over het zogenaamde onkruid in mijn tuin. In de bermen zie je hoe onkruiden elkaar afwisselen en samen

groeien. Zelfs zevenblad voegt zich en vleit tegen de buurplanten aan zonder teveel ruimte in te nemen. Vandaag telde ik op ongeveer 1 m2 14 verschillende planten die onkruiden genoemd worden.  

Ook in mijn tuin vind ik zevenblad, dovenetel, smalle weegbree, teunisbloem. melde, brandnetel, zuring, lisdodde, robertskruid, stinkende gouwe en toortsen. De graspaden worden ingekleurd met hondsdraf, rode klaver, madeliefjes en paardenbloemen. Inmiddels ben ik blij met deze eetbare planten in de tuin. Planten die zich grillig gedragen en zich niet houden aan mijn plan met de tuin. Planten die zelf wel bepalen waar ze willen groeien. Planten die mij geleerd hebben het plan in mijn hoofd los te laten en te kijken naar hoe het wordt. Elke plant heeft een functie in het ecosysteem en is belangrijk voor de bodem en/of een beestje. De natuur is een grote (on) kruidentuin.

de democratische tuin

Enige tijd geleden was het dag van de democratie in Randwijk. Sinds kort woont er een jonge vrouw in Randwijk die ik vooral ken als kaartjesknipster op de pont. Ze is ook kunstenares en huurt een atelier in Randwijk. In de coronatijd is ze lezingen gaan bijwonen aan de universiteit in Nijmegen. Een van de lezingen behandelde de commune van Parijs. Dat heeft de kunstenares geïnspireerd om een dag in Randwijk te organiseren om samen met de docent, studenten van de universiteit Nijmegen en inwoners van Randwijk mooie en leuke ideeën te bedenken voor de openbare ruimte in Randwijk. In de ochtend komen we bij elkaar in Randwijkshof voor een korte uitleg van de dag. Er komt een rondleiding door het dorp met uitleg door twee dorpsbewoners die al hun hele leven in Randwijk wonen, 55 en 62 jaar. In de middag worden de ideeën uitgewerkt en gepresenteerd. We beginnen de ochtend met een voorstelrondje waarbij je moet vertellen wie je bent en wat je van de dag verwacht. Ik ben al snel aan de beurt en hoor mezelf zeggen: :"ik ben .. en ik ben alvast begonnen in de achtertuin. Ik heb een democratische tuin. In mijn tuin zijn planten en dieren en wat zij willen en nodig hebben belangrijker dan wat ik voor ogen heb".

Tijdens de wandeling spreken diverse studenten en dorpsbewoners me aan op de democratische tuin. Uit de reacties kan ik opmaken dat ik iets bijzonders gezegd heb. Dat is best leuk, maar ook verdrietig. We zouden ons meer bewust moeten zijn van de impact van onze manier van leven op alle leven op aarde. Een democratie voor alle levende wezens. Soms moeten er moeilijke keuzes gemaakt worden. Vandaag lees ik in de krant een verhaal over stuwdammen. Massaal aangelegd om riviertjes in te dammen en tegelijkertijd groene stroom. Nu moeten de dammen weer weg omdat de zalm niet kan migreren. Wat gaat er gebeuren in de stroomgebieden van de voormalig ingedamde riviertjes. De zalm komt terug maar dorpen komen onder water te staan. Wij mensen zijn altijd uitgegaan van onszelf. Natuurlijk zijn wij en onze droge voeten belangrijker dan een vis. Misschien is dat wel een verkeerd uitgangspunt. We moeten beter ons best doen om oplossingen te zoeken die recht doen aan alle levende wezens. 

Korte verhalen

 Relatief

Er zit een tand los. Weggerot zonder dat ik het heb gemerkt. Om mezelf een beetje op te vrolijken kies ik de toeristische fietsroute naar de tandarts. Even laat ik me afleiden door de omgeving. Als snel begin ik weer te somberen over mijn gebit. In gedachten zie ik mijn tanden op het plankje in de badkamer liggen terwijl ik in bed stap. Er komt mij een vrolijk pratend paar tegemoet op het fietspad. De man zit in een rolstoel. Hij heeft maar een been. Een tikje beschaamd en iets opgewekter vervolg ik mijn weg.

Hoog water

De pont drijft met de sterke stroom mee de rivier af richting de Noordzee. Dan halverwege de rivier wordt de reis afgebroken. De kabels komen boven water en trekken de pont tegen de stroming in naar de overkant. Elke keer weer een spannend moment. Ik vraag aan de kaartjesknipster wat er gebeurt als de kabels knappen. Dan krijg je een gratis reisje langs de Rijn, antwoordt ze vrolijk. 

Elis

 Opdracht voor de schrijfcursus: beschrijf een kantelmoment.

Als ik eerder had beseft dat het gebeurd was, had ik er iets aan kunnen doen. Toen ik het merkte was het te laat. Na 22 jaar samen met Jan en onze kinderen een gezellig en harmonieus gezin gevormd te hebben was ik scheefgegroeid. Ik was gaan leunen als een overjarige populier op een stevige eik. Terugkijkend is het te verklaren, te analyseren en te begrijpen. Op dat moment, zo'n 10 jaar geleden was ik wanhopig en ongelukkig. Ik begreep niet waarom. Ik wist niet dat ik, nadat mijn tweede kind het huis had verlaten en Jan volledig opgeslokt werd door zijn leuke baan, weer rechtop moest gaan staan. Laat staan dat ik wist hoe.

Een advertentie. Een ingeving. Ik reageer. Een paar weken later rij ik naar de Spaanse Pyreneeën om te gaan werken op een camping, net overgenomen door een Nederlander. Weg van thuis, op zoek naar Paula.

De reis is uitdagend. Ik moet leren naar de wereld te kijken met mijn ogen en te genieten zonder te delen wat ik zie. Ik ben er bijna en rij tussen de bergtoppen, de ondergaande zon kleurt de lucht en ik zing keihard de pastorale mee, Ik heb je lief, zo lief. Op de verwaarloosde camping moet ik elke dag kozijnen en deuren schilderen. In de gebouwen is het overal koud en op de gangen is de hele nacht lawaai. Regen etenstijd trekt de vrouw van de eigenaar, als ze geen hoofdpijn heeft, met grote tegenzin en zuchtend een paar pannen uit een rek en begint te koken. Ik word gek van de heimwee.

Na een week komt er een auto met een kleine caravan het terrein opgereden. Er stapt een vrouw uit met een hondje. De dagen daarna zie ik vanuit mijn kamer haar caravannetje staan en kom ik Elis regelmatig tegen. Ze heeft de leeftijd van mijn moeder. Ik ken geen vrouwen met de leeftijd van mijn moeder die zo zelfbewust en vastberaden hun manier van leven kiezen. En belangrijker nog, er zichtbaar van genieten. Elis is maanden van huis en bereist met hondje en caravan heel europa.

Een paar dagen later is Elis jarig en vraagt of ik ook kom. Ik ben verbaasd, Ik kom Elis af en toe tegen op het terrein en dan praten we even. Ze ziet mijn verwarring en vertelt dat dat haar gewoonte is. Ze is altijd op reis als ze jarig is en vraagt dan een aantal mensen die ze op dat moment tegenkomt. Ze lacht vrolijk, het is altijd gezellig zegt ze. Tijdens het feestje zit ik te genieten van mijn wijntje en de mensen. Voor het eerst sinds ik hier ben voel ik mij op mijn gemak. Ik realiseer me dat Elis de omstandigheden in haar leven schikt zoals zij het graag wil. Ze wacht niet af wat er gebeurt maar regelt het zelf. Dat kan ik ook.

De dagen erna ga ik veel dingen anders doen. Ik vraag of ik mag koken in plaats van schilderen. Ik eis andere woonruimte en zeg nee tegen de sympathieke vrouw die voortdurend met we wil wandelen. Tot mijn verbazing zegt iedereen okay, prima. En blijft aardig.

In de jaren daarna ga ik elk jaar een paar weken alleen op stap. De eerst jaren aarzelend en met wisselend succes. Maar inmiddels is de jaarlijks terugkerende vakantie in mijn eentje iets waar ik naar uitkijk en enorm van geniet. 

De populier leunt niet meer.

Smaken

 "Deze mensen bakken er ook niet veel van", zegt een langsfietsende vrouw. door de gemengde haag ben ik, gecamoufleerd vanaf de straat, aan het werk in de zij tuin. "Misschien vinden ze dit wel mooi", antwoordt haar mannelijke fietspartner. Ik knik instemmend, maar onzichtbaar voor de voorbijgangers. Stilletjes maar extra gemotiveerd ga ik door met mijn tuinwerk. Smaken verschillen.

Zooitje

"Ik dacht dat het bij ons een zooitje was". Ik ben aan het werk in de voortuin. Niet bewust verstopt, maar blijkbaar onzichtbaar vanaf de straat. Er wandelen een man en een vrouw voorbij. De tuin van mijn overburen is heel keurig met kunstig geknipte buxussculpturen. Daarom vermoed ik dat het een beoordeling is van mijn tuin. Ik strek behoedzaam mijn rug en spits mijn oren. Ik hoor niets meer. Als ik nieuwsgierig door de struiken gluur, zie ik het wandelpaar stevig gearmd de straat uitlopen. Ik kijk om me heen naar de knalgele paardebloemen met zoemende bijtjes, lavendel met fladderende vlinders en insecten etende vogeltjes in de struiken. Ik zak weer op mijn knieën en ga tevreden door met mijn werk.

Land-art in de tuin

In de tuin stuit ik op een kunstwerk van veren. Er ligt een soort mandala. In het midden grote gele veren met een zwarte rand, daaromheen kleinere felblauw met zwarte veren, de buitenste rand bestaat uit zachte, pluizige veertjes met oranje tipjes. Dit kunstwerk is niet geweldloos ontstaan, er ligt ook een veer met een stukje vlees aan de pen. Ik maak een foto omdat ik vermoed dat een bijzondere vogel mijn tuin, tevergeefs, als veilige haven heeft gekozen. Een Bekende Randwijker bekijkt de foto en constateert dat het een ontsnapte kanarie is. Was.

Randwijk aan zee

 Ik wandel naar mijn plek, het voelt alsof ik mezelf ga verwennen met een mooi tijdschrift. Totaal overbodig, maar heerlijk. Terwijl ik wandel hoor ik de roep van de kikkers. Ze lokken me als sirenen naar de vijver achter in de tuin. Ik laat me niet afleiden door de tuinwerkzaamheden die ik tegenkom onderweg. Ik wil naar mijn plek. Als ik er ben houden de kikkers zich stil, alsof het concert alleen bestemd is voor de planten, bomen en dieren. Ze houden zich niet alleen stil, het hele orkest is onder water verdwenen. Ik ga zitten op de picknicktafel, na een tijdje komen de orkestleden één voor één uit de coulissen springen en nemen plaats op een waterlelieblad om het concert voort te zetten. De wind strijkt tegen de haren op mijn armen. Het ruist, ik hoor de Noordzee. De boomkruiden van de bejaarde populieren kreunen als oude mensen die omhoog moeten komen uit een diep zittende zetel. Het lijkt lawaaiig te sneeuwen, populierbladeren dwarrelen ritselend omlaag en landen op het water, waar ze hun leven tijdelijk drijvend voortzetten om niet lang daarna te zinken naar de bodem van de vijver, als lek gestoken bootjes. In het water zie ik wolken voorbij drijven; boven is beneden en beneden is boven. De bomen groeien ondersteboven in het water. Kleine waterdiertjes maken botsende kringen op het water alsof er onzichtbare waterdruppels vallen. Achter me op ooghoogte een fietser op de dijk, trappend in het luchtledige, krom gebogen tegen de wind, zoals vroeger. De fietsers in tegengestelde richting lijken te worden voortgedreven door een onzichtbaar zeil. Niets treurt op deze plek, maar toch slepen de lange slappe takken van de wilg vermoeid heen en weer over het gras.

Ik kom bijna elke dag op deze plek. In drukke tijden loop ik langs en vertraag alleen mijn pas. In de herfst mijn favoriete seizoen is er meer tijd om stil te staan en te genieten. De schoonheid die mijn omringt stijgt naar mijn hoofd. Ik zit op de picknicktafel en kijk om me heen. Even de verwoestende en scheppende invloed van de natuur vergetend voel ik mijn oneerbiedig de schepper van dit alles. Ik kijk en zie dat het goed is. 

Viriditas

Gelukkig ik heb het nog; viriditas of vitaliteit . De afgelopen weken worstelde ik me door mijn hardlooprondes. Het ging geen een keer vanzelf. Omdat ik me heb ingeschreven voor de Stevensloop, 10 km begon ik me wel zorgen te maken. Ik ben geen 40 meer, maar ik ga niet en publiek lopen sukkelen. Maar vandaag ging het weer lekker. Een tijdelijke dip en niet vanwege de oplopende leeftijd, nog niet. 

Gisteren stond er in de NRC een hoopvol artikel over leefstijl. We moeten met zijn allen aan de bak om gezonder te worden en beter opgewassen te zijn tegen toekomstige pandemieën, volgens een leefstijlarts. Indirect wordt hiermee bevestigd dat de Corona pandemie ook een leefstijlpandemie is. De leefstijlarts uit het artikel: we willen altijd snelle oplossingen, pillen, operaties maar we zijn meer gebaat bij slowmedicine. 

Het verhaal van de Amerikaanse arts Victorie Sweet bevestigt de uitspraak van de leefstijlarts. Victoria heeft een boek geschreven over haar ervaringen in een ouderwets ziekenhuis in San Francisco. Het ziekenhuis was nog niet gemoderniseerd en overgeslagen door inspecteurs. Aan alles was gebrek, behalve aan tijd. Mede geïnspireerd door Hildegard von Bingen, op wie ze wilde promoveren, bekeek Victoria de patiënten als plant en onderzocht de viriditas, de veerkracht. Victoria noteerde alle gegevens van de patiënten, ook hoeveel patiënten genezen naar huis gingen. Toen het ziekenhuis "ontdekt" werd door de inspecteurs moest alles anders, beter en efficiënter. Veel verpleegkundigen en artsen moesten een andere baan zoeken. Er kwam moderne apparatuur en de duurste medicijnen., maar veel minder tijd voor de patiënten. Victoria ontdekte in haar notities dat er minder patiënten genezen naar huis gingen na de moderniseringen.

In een column van Rosanne Hertzenberger lees ik over haar bezorgdheid dat de aanstelling van Ernst Kuipers zal zorgen voor meer efficiëncy in de zorg. Vast niet om dezelfde redenen, maar deze keer ben ik het met haar eens. 

Vandaag gevonden in de tuin. Prachtige veertjes van een parkiet? 

Preventie

 Nu komt het. Ik zit klaar voor een item van het journaal. Hoe nu verder met Corona. In de vooraankondiging van het onderwerp valt het woord preventie. Meneer Rouvoet van de GGD komt groot in beeld en deelt gewichtig mede dat de GGD meer artsen aan moet nemen. Vervolgens komt er een meneer die bij de WHO heeft gewerkt. Hij geeft aan dat de huisartsen in Nederland meer moeten samenwerken om eerder een gevaarlijk virus te ontdekken. Dat was het. 

Jammer dat er in het journaal niet verteld wordt dat 19 van de 20 patiënten op de intensive care onderliggend lijden heeft. Diabetes type II, hoge bloeddruk, COPD, overgewicht. Dus dat het erg belangrijk is om nu in actie te komen. Vaak lees en hoor ik dat mensen een trigger nodig hebben om in actie te komen en hun leefstijl te veranderen. Als Corona geen trigger is, wat dan wel? 

Een groep huisartsen in Twente komen wel tot de conclusie dat we nu alles op alles moeten zetten om mensen te motiveren beter voor zich zelf te gaan zorgen. Deze Corona golf lijkt voorbij. Maar wat komt er nog? De huisartsen geven aan dat het accent teveel ligt op het vaccin en te weinig op de winst die te behalen is door verandering van leefstijl. Een gezondere leefstijl met aandacht voor voeding, bewegen en slapen is volgens huisarts Frank Greven een booster voor je immuunsysteem. 

Het goede nieuws is dat er opleiding is voor leefstijlarts. 

Winterthee

Ik heb een tijdje gelopen met lichte maagklachten. Niet ernstig maar vervelend. Als ik een aantal dagen mijn nieuw samengestelde speciale winterthee heb gedronken is de maagpijn weg. In de winterthee; gember, kaneel en bittere sinaasappel

Gember

Dit kruid wordt al sinds mensenheugenis gekweekt, zowel voor culinaire doeleinden, als om haar verwarmende en opwekkende eigenschappen. Gember wordt vooral gebruikt om misselijkheid te verhelpen. Uit wetenschappelijk onderzoek komen ook ontsteking remmende eigenschappen. Het is ook toe te passen bij slechte doorbloeding, zoals winterhanden en - voeten en gewricthsklachten door kou en vocht. Hiervoor vind ik een recept in het tijdschrift "Landapotheek". De verse gemberwortel raspen en door een fijne zeef wrijven. Dit gembersap mengen met evenveel sesamolie voor een massage olie bij pijnlijke gewrichten. Veel van de geneeskrachtige werking van gember ie te danken aan de etherische olie. Slechts een klein deel van de inhoudsstoffen is in water oplosbaar. Gember doet haar werk waarschijnlijk het best als vers kruid geraspt in een gerecht waarin ook olie bij gebruikt is. Ook alcohol is een oplosmiddel voor stoffen die niet of slecht in wate roplossen, gember kan goed toegevoegd worden aan een kruidenbitter.  

Kaneel

De echte en lekkerste kaneel is Ceylon kaneel. De meeste kaneel die in de supermarkt verkocht wordt is cassie kaneel. Deze komt meestal uit China. De smaak is minder en deze soort bevat nogal wat coumarines. (werken bloedverdunnend) Niet om je ongerust over te maken, het kan pas schadelijk worden bij 10 eetlepels. Kaneel staat bekend als een verwarmend kruid, toegepast bij verkoudheid en reumatische klachten. Ook bij misselijkheid en maagklachten. Door de secundaire inhoudsstof cinnamaldehyde in de etherische olie verbetert de bloedsomloop en is kaneel toe te passen bij winterhanden- en voeten. Meng etherische olie kaneel met een neutrale olie om handen en voeten te masseren. Verder te gebruiken in allerlei gerechten in de keuken. Samen met gember en kardemom kan een heerlijke winterthee gezet worden. De wateroplosbare stoffen komen op deze manier beschikbaar. Zoals de flavonoïden; catechine en epicatechine zijn sterke antioxidanten. 

Kardemom

Van de kardemom worden meestal de zaden gebruikt. de kardemomplant is geschikt als kuipplant in de zomer en als kamerplant in de winter. Het lukt mij niet om in deze streken zaden aan de plant te krijgen. De bladeren kunnen geoogst worden en vers of gedroogd gebruikt worden in een kruidenthee of meegekookt in een gerecht. De belangrijkste werking is het verbeteren van de spijsvertering, maar ook in te zetten bij verkoudheden. De cineol in de etherisch olie is werkzaam bij ontstekingen van de bovenste luchtwegen. De zaden kunnen verwerkt worden in diverse gerechten en kruidenbitters. 

Bittere sinaasappel-citrus auranticum

In de Chinese geneeskunde wordt de schil al heel lang gèbrukt bij misselijkheid, om de spijsvertering te stimuleren en bij hoest. De grootste groep geneeskrachtige inhoudsstoffen zijn flavono:iden. en in water oplosbaar. De twee belangrijkste inhoudsstoffen zijn naringenine en hesperidine. Waarbij de eerste vooral reinigend en ontsteking remmend werkt. De flavonoIden in citrusfruit werden ook wel vitamine P genoemd. Waarbij de P staat voor permeabiliteit, doorlaatbaarheid. Hesperidine regelt mede de capillaire doorlaatbaarheid van de bloedvaten en daardoor de bloeddruk. Bij scheurbuik wordt voornamelijk gewezen naar een gebrek aan vitamine C, maar waarschijnlijk speelde ook een gebrek aan hesperidine een belangrijke rol. Hesperidine is ook in vtro onderzocht en effectief gebleken tegen het coronavirus inclusief SARS (Lisa Gonora Herbal Constituents 2009) 

Een booster

 Het is zondag 21 november, ik trek mijn hardloopschoenen aan en ga een rondje lopen. Ik heb geen zin en troost mezelf met een kleine ronde. Als ik buiten ben en loop merk ik hoe lekker het gaat en dat het een prachtige dag is. Toch maar een grote ronde. Het lopen gaat vanzelf en ik geniet van de prachtige herfstkleuren. Wat een topdag voor de helaas afgelaste zevenheuvelenloop. Mijn doel, de tijd van twee jaar geleden verbeteren had ik vast gehaald. Jammer, volgend jaar een nieuwe kans. Thuisgekomen loop ik direct naar het tuinhuis en laat me in een bad zakken met ijskoud water. Ik kleed me aan en voel me herboren.

Kou

"Pas op anders vat je kou"; met deze zin zijn veel mensen opgegroeid. De mythe dat je ziek kunt worden van koude is lang levend gebleven. Om kou te vatten, verkouden te worden, moeten we besmet worden met een virus. Te koud gekleed naar buiten gaan, daar worden we niet ziek van, sterker nog daar zouden we wel eens beter van kunnen worden. 

Ik kan me nog goed herinneren dat Wim Hof, de ijsman, voor het eerst op TV kwam. Hij bleef heel lang zitten in een totaal doorzichtig bad met ijsblokjes. Ik was verbijsterd, hoe kan dit. Hij beweerde ook nog dat hij zijn lichaam en immuunsysteem van binnenuit bestuurde. De medische wetenschap viel over elkaar heen om dat zo snel mogelijk te ontkrachten. Je autonome zenuwstelsel besturen, dat kon helemaal niet. Maar na baanbrekend onderzoek in het Radboud UMC, bleek het wel te kunnen. Blootstellen aan koude blijkt zeer goed te werken om je immuunsysteem te verbeteren.

"Een beetje gif"...

Een prikkel, die in hoge intensiteit schadelijk is, heeft doorgaans in beperkte of soms minimale intensiteit een gunstig effect op het menselijk lichaam. Dat geldt voor inspanning, vasten, koude, hitte, en ook voor geneeskrachtige secundaire inhoudsstoffen.

"Een beetje gif, daar knapt een mens van op "is een artikel van Stijn van Gils (journalist) gepubliceerd in het tijdschrift Vork. In het artikel wordt wetenschapster Wendy Russel van de Universiteit van Aberdeen geïnterviewd. Zij vindt de geringe aandacht voor secundaire inhoudsstoffen zorgelijk. Het lijkt er op dat de stoffen die de plant helpen om te gaan met stress, nuttig zijn voor mensen om beter om te gaan met wat ons belaagt. Er zijn aanwijzingen dat deze stoffen ons helpen om beginnende kankercellen af te breken, om hart-en bloedvaten gezond te houden en ons immuunsysteem te verbeteren. Russel onderzoekt welke van de secundaire inhoudsstoffen nu precies gezond zijn. Dat is lastig, want volgens Russel zijn er tussen de 200- en 400 duizend verschillende secundaire inhoudsstoffen waarvan een onbekend deel invloed heeft op onze gezondheid. Russel focust op 500 stoffen die kansrijk zijn. Ook zijn er contacten met zaadveredelaars om secundaire inhoudsstoffen terug te krijgen in onze groenten. Deze stoffen zijn succesvol verwijderd door de keuze van de veredelaars voor opbrengst en smaak. Ik heb geen wetenschappelijk onderzoek nodig om te weten dat mijn gezondheid profiteert van de secundaire inhoudsstoffen. Maar ik ben wel blij dat het onderzocht wordt. Want net als van koude, vasten en inspanning is ook het consumeren van secundaire inhoudsstoffen, een prikkel. Een prikkel die in hoge concentraties giftig kan zijn, maar in beperkte  hoeveelheden het lichaam aanzet beter te worden. 

Wintermaanden

De beste manier om secundaire inhoudsstoffen binnen te krijgen is biologische groenten en fruit eten aangevuld met kruiden, wilde planten en bessen. In de herfst zijn in de tuin nog wel een aantal kruiden/planten te vinden om toe te voegen aan het eten: dovenetel, brandnetel, look zonder look, smalle weegbree. Maar je kunt ook gaan kijken naar andere kruiden. Om ook in de winter ons immuunsysteem te ondersteunen door secundaire inhoudsstoffen kunnen we ons richten op kruiden die ons direct doen denken aan winterse sferen. Kruiden als gember, kaneel, kardemom en bittere sinaasappelschil zijn niet alleen lekker voor glühwein of appeltaart maar bevatten ook goede secundaire inhoudsstoffen die een boost kunnen geven aan ons immuunsysteem. 

Recept voor een winters bittertje

5 biologische mandarijen met schil in dunne plakken

20 g dennennaalden, liefst van de douglasspar

stuk verse gember in schijfjes

1 kaneelstok (liefst Ceylonkaneel)

10 g kardemomzaad iets gekneusd

500 ml wodka

500 ml water

Honing naar smaak

Alle ingrediënten in een grote glazen pot, voeg honing naar smaak toe. Roer dagelijks door. Na 7 tot 10 dagen zeven en in een donkere fles gieten. Ongeveer 1 jaar houdbaar.